Dit artikel is door Corien Rietberg geschreven voor het blad Generator van de HGJB.

Houvast in rouw- en verlieservaringen

Als de basisveiligheid wankelt

Als we aan jongeren denken, staan we er misschien niet zo snel bij stil dat ook zij te maken hebben met verlieservaringen. Toch blijkt in de praktijk dat er maar weinig jongeren zijn die geen verlies hebben doorgemaakt. Hoe vinden ze dan houvast? Hoe kun je hen daarbij helpen?

Bij verlieservaringen van jongeren denken we vaak in de eerste plaats aan momenten waarop iemand uit de omgeving van een jongere is overleden. Dit is inderdaad een realiteit in het leven van veel jongeren. Maar de reactiepatronen die in zo’n situatie voorkomen, herkennen we in meer of mindere mate ook bij andere verlieservaringen. Hierbij kun je denken aan een scheiding of een verhuizing. Ook in dergelijke situaties verandert er veel en moet er afscheid genomen worden van wat was en er nooit meer zal zijn. De basisveiligheid van een jongere wordt aan het wankelen gebracht.

Rouwtaken

Het proces van het omgaan met verlies wordt ‘rouwen’ genoemd. Dit proces is complex, het vraagt tijd en verloopt bij iedere jongere anders. Eén van de modellen om naar dat proces te kijken, is dat van de rouwtaken. Het mooie van dit model is dat het ruimte biedt aan het unieke van elk individueel verwerkingsproces. Het beschrijft vier rouwtaken die iemand bij een verlieservaring doorloopt. Dit hoeft niet op volgorde; de rouwtaken kunnen kriskras door elkaar heenlopen.

• Het aanvaarden van de realiteit van het verlies.
  – Volledig beseffen dat wat was nooit meer terugkomt.
• De pijn en het verdriet doorleven.
  – Toelaten van en leren omgaan met de pijn.
  – Toelaten van en leren omgaan met de emoties; zoals verdriet, woede en gevoelens van schuld.
• Aanpassen aan de veranderingen die samenhangen met de verlieservaring.
  – Aangaan van nieuwe relaties.
  – Ontwikkelen van een nieuwe identiteit waar het verlies onderdeel van is.
• Het verlies een plek geven.
  – Het verdriet om het verlies is er nog, maar bepaalt niet meer het hele zijn.
  – Betekenis en gevolgen begrijpen van het verlies.
  – Onderhouden van een betekenisvolle band met wat verloren is, bijvoorbeeld door het ophalen van herinneringen.
  – Continueren van ontwikkelingstaken die passen bij de leeftijd. Elke jongere heeft ontwikkelingstaken te volbrengen. Tijdens een rouwproces staat die ontwikkeling min of meer stil.

Sommige jongeren lijken hun ‘gewone’ leven weer snel op te pakken; andere blijven er wat meer in hangen… Het is goed om te beseffen dat er voor rouw geen tijdsindicatie is. Je kunt niet zeggen dat het bijvoorbeeld na een jaar stopt. Ook jongeren die verder (lijken te) gaan met hun leven, kunnen na een tijdje weer gaan rouwen.

Jeugdleider

Als jeugdleider kun je in het rouwproces van grote betekenis zijn voor een jongere. Je hoeft niet alle antwoorden te hebben, als je er maar bent voor hem of haar. Troost ligt vaak niet in praten, maar in aandacht en de relatie op zich. Laat weten dat je aan de jongere denkt, bijvoorbeeld door een kaartje of appje te sturen. Vraag waar de jongere behoefte aan heeft. Dit is belangrijk direct na het verlies maar zeker ook later. Bedenk welke datums belangrijk zijn voor de jongere, bijvoorbeeld een verjaardag of sterfdag. Laat juist op die dagen weten dat je aan de jongere denkt.

Naast aandacht en er-gewoon-zijn is ook samen praten iets dat jij als jeugdleider voor de jongere kunt betekenen. Zoals in elk gesprek is ook nu luisteren belangrijk. Probeer alles wat je denkt en weet los te laten zodat je echt met een open mind kunt luisteren. Wat een jongere met jou deelt, is vaak maar een topje van de ijsberg. Als je doorvraagt, krijg je vaak meer van die ijsberg te zien.

Wil je meer weten over in gesprek zijn met jongeren?
Vraag dan het gratis artikel ‘In gesprek met jongeren’ aan op zorgvoorjongeren.nl/artikelen-blogs.

Veilig

Als je betrokken bent bij een jongere, weet je ook wanneer het niet zo goed gaat met hem of haar. Het kan zijn dat een jongere blijft hangen in het rouwproces, of dat hij helemaal niet lijkt te rouwen. Jongeren komen pas aan verwerking toe als hun eigen situatie veilig is. Wanneer een jongere belast wordt met de emoties van ouders komt het zelf niet aan de rouwtaken toe.

Als je dit denkt waar te nemen, is het goed om eerst te checken of dit werkelijk zo is. Daarna kun je kijken wie er allemaal betrokken zijn op het gezin, zodat je er een beeld van krijgt welke hulplijnen er voor de ouder(s) en voor de jongere ingezet kunnen worden.

Last but not least: bid voor – en als de jongere het fijn vindt ook met – de jongere.

Werkvormen

Ben je pastoraal medewerker en trek je intensiever met een jongere op, dan kun je ook werkvormen gebruiken om de jongere te helpen in het rouwproces.

• Had-ik-maar lijstje – De gedachte van ‘Had ik maar…’ kan een jongere achtervolgen. Door het op te schrijven, uit te spreken en samen in gebed bij God te brengen, kan een jongere verder komen in rouwtaak twee.
• Vragen/pijn-potjes – Laat de jongere pijn en vragen opschrijven en doe deze in potjes. De jongere kan een papier uit het potje halen. Je bespreekt dan samen wat op het briefje staat. Geen zin in die vraag? Stop het terug in het potje. Vraag besproken en wat de jongere betreft klaar? Dan kan het briefje weggegooid worden. Nog niet uitgesproken wat op het papiertje staat? Stop het dan weer terug.
• Bijbels persoon – Kijk samen naar een persoon uit de Bijbel die te maken had met verdriet. Hoe ging deze persoon ermee om? Denk bijvoorbeeld aan Jeremia, die in Klaagliederen schrijft over het verdriet dat hij heeft over de verwoesting van Jeruzalem. Jeremia rouwde over dit verlies, maar vond toch hoop.

Tip: De Lifebox

• De Lifebox biedt een compleet uitgewerkt programma om met tieners in gesprek te gaan over het thema rouw. Het programma is zo vormgegeven dat jij als jeugdleider een keuze kunt maken uit diverse onderdelen.  De Lifebox is mede ontwikkeld door Zorg voor Jongeren. www.stronglife.nl/Lifebox
• Op methode.hgjb.nl staat een HGJB-tienerwerkprogramma over rouw, onder de titel ‘Een koffer herinneringen’.